PERANCANGAN TARAF BAHASA

Perancangan taraf bahasa meliputi kedudukan sesuatu bahasa dalam hubungannya dengan bahasa lain dalam sistem pemerintahan. Perancangan taraf atau status melibatkan perubahan-perubahan fungsi sesuatu bahasa atau kelainan bahasa dan hak-hak mereka yang menggunakannya. Hal ini mementingkan peranan yang dimainkan bahasa dalam pembinaan bangsa. Penggunaan satu bahasa rasmi merupakan penetapan taraf bahasa dalam sesebuah negara.  Perancangan taraf bahasa memberi pertimbangan kepada beberapa faktor, iaitu identiti kebangsaan, pengetahuan bahasa, prestij kebangsaan dan penyertaan bangsa dalam dunia antarabangsa (Asmah,1987).  Oleh itu perancangan ini dikatakan perancangan dasar bahasa. Dasar ini menetapkan peranan yang dipegang oleh sesuatu bahasa dalam sesebuah negara. Fernando Penalosa (1981) memetik pandangan Heinz Kloss yang mengatakan bahawa terdapat enam unsur dalam perancangan taraf bahasa:

1. Pertama, dasar bahasa rasmi yang tunggal seperti di Indonesia, negara Thai, dan Perancis. Di negara-negara tersebut, bahasa rasmi digunakan dalam semua sistem pentadbiran kerajaan. Tidak ada bahasa-bahasa lain yang digunakan dalam sebarang upacara rasmi kerajaan.
2. Kedua, dasar bahasa rasmi yang mengandungi lebih daripada satu bahasa. Misalnya di Brunei Darussalam yang menggunakan Bahasa Melayu dan Bahasa Inggeris sebagai bahasa rasmi secara bersama. Di Kanada juga, Bahasa Inggeris dan bahasa Perancis digunakan secara meluas, manakala di Switzerland menggunakan empat bahasa rasmi, iaitu Perancis, Jerman, Itali dan Romansch.
3. Ketiga, bahasa rasmi di negeri bahagian (regional official language) seperti Bahasa Ibo di Nigeria Timur dan Bahasa Tamil di Tamil Nadu. 
4. Keempat, bahasa yang dinaikkan taraf (promoted language), iaitu bahasa yang tidak mempunyai taraf rasmi tetapi digunakan oleh kerajaan untuk berurusan dengan masyarakat dalam urusan rasmi. Misalnya bahasa Sepanyol di barat daya Amerika Syarikat oleh penduduk setempat dan pegawai kerajaan.
5. Kelima, bahasa yang diizinkan (tolerated language), iaitu bahasa yang bukan bahasa rasmi tetapi dibenarkan untuk digunakan oleh penuturnya. Ini berlaku di sempadan negara Perancis, antara negara Perancis dan Sepanyol terdapat satu suku bangsa yang mempunyai bahasa mereka sendiri, iaitu bahasa Basque. 
6. Keenam, bahasa yang dilarang, iaitu bahasa yang tidak dibenarkan oleh pemerintah seperti bahasa Turki di Asia Tengah sewaktu pemerintahan Tzar Rusia.         

Pembuatan keputusan tentang dasar dan perancangan bahasa lahir daripada keperluan sosiopolitik. Perancangan bahasa juga dilakukan demi mengurangkan kepelbagaian linguistik dalam sesebuah negara yang multibahasa dan multibangsa. Pada kebiasaannya perancangan dalam bahasa untuk tujuan khusus (BUTK) pula digerakkan ke arah perkembangan peristilahan yang belum lagi wujud dalam bahasa berkenaan. Misalnya negara-negara di Afrika yang perlu mengembangkan peristilahan bahasa ibunda mereka untuk berkomunikasi dalam bidang khusus. Terdapat juga negara-negara yang memilih untuk menggunakan bahasa Inggeris atau bahasa Perancis bagi mendapatkan ilmu bidang khusus kerana menganggap bahasa ibunda mereka tidak dapat mendukung konsep-konsep yang terdapat dalam  bidang khusus ini.  Apa pun keputusan yang diambil oleh pihak yang berwibawa dalam menentukan perancangan taraf bahasa, semangat kecintaan kepada bahasa ibunda perlulah menjiwai pembuat dasar. Perancangan taraf Bahasa Melayu di Malaysia boleh dibahagikan kepada dua zaman, iaitu:
i.   zaman sebelum merdeka
ii.  zaman selepas merdeka. 

Perancangan Taraf  Bahasa Melayu Sebelum Merdeka

Bagi zaman pertama, yakni sebelum tahun 1957, Malaysia yang dikenali sebagai Tanah Melayu berada di bawah penjajahan British. Kerajaan British tidak membuat sebarang dasar untuk menjadikan Bahasa Melayu sebagai bahasa rasmi dan bahasa kebangsaan negara ini. Oleh itu usaha perancangan bahasa bersifat individu semata-mata. Usaha-usaha ini dijalankan oleh tokoh seperti Abdullah bin Abdul Kadir Munsyi. Beliau merupakan orang Melayu yang pertama menyatakan pendiriannya sikap orang Melayu terhadap Bahasa Melayu. Kesedaran orang Melayu terhadap bahasanya telah menyebabkan mereka bertindak memajukan dan memperjuangkan kedudukannya dalam masyarakat Melayu di semenanjung Tanah Melayu. Kumpulan ini merupakan kumpulan guru dan wartawan Melayu menggunakan ruang akhbar untuk menyuarakan pandangan mereka. Fungsi dan perkembangan Bahasa Melayu seperti ejaan, sebutan, istilah, tatabahasa, perkamusan dan sebagainya sering dijadikan bahan perbincangan. Pertubuhan yang terlibat pula ialah Pakatan Belajar Mengajar Pengetahuan bahasa (1888), Persaudaraan Sahabat Pena (1949), ASAS 50 (1950), Lembaga Bahasa Melayu (1950) dan  Persekutuan Bahasa Melayu Universiti Malaya (1955).  Kegiatan ini  berlangsung dalam bentuk kongres, iaitu Kongres bahasa dan Persuratan Melayu Pertama (1952), Kongres bahasa dan Persuratan Melayu Ke-2 (1954), dan Kongres Persuratan Melayu Ke-3 (1956). Antara perkara yang telah dicadangkan dalam ketiga-tiga kongres tersebut meliputi keperluan penggunaan tulisan Rumi bagi Bahasa Melayu, memorandum penubuhan Balai Pustaka, penyatuan Bahasa Melayu dengan bahasa Indonesia, dan perkembangan Bahasa Melayu dalam dunia pendidikan khususnya di sekolah-sekolah rendah dan menengah.  

Perancangan Taraf  Bahasa Melayu Selepas Merdeka

Perkembangan perancangan Bahasa Melayu selepas tahun merdeka (1957) menyaksikan peningkatan taraf Bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan. Perkara 152 Perlembagaan Malaysia memperuntukkan Bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan dan bahasa rasmi. Perlembagaan ini hanya membenarkan penggunaan bahasa Inggeris dalam tempoh sepuluh tahun selepas merdeka. Akta bahasa Kebangsaan 1963 yang berkuatkuasa pada 11 April 1963 memperuntukkan pula mengenai tulisan bagi bahasa kebangsaan, bentuk angka dan bahasa dalam borang rasmi kerajaan. Pada 1 Julai 1972, Akta bahasa Kebangsaan 1963/1967 diluluskan hasil semakan kepada Akta bahasa Kebangsaan tahun 1963 dan 1967. Akta ini menjelaskan bahawa bahasa kebangsaan hendaklah digunakan bagi maksud rasmi. Akta-akta ini memberi taraf dan kedudukan undang-undang kepada Bahasa Melayu menjadi bahasa kebangsaan dan bahasa rasmi negara.

Pemilihan Bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan disebabkan beberapa faktor seperti yang berikut (Raja Muktaruddin Raja Mohd. Dain, 1982:13):

1. Bahasa Melayu merupakan bahasa lingua franca di Kepulauan Asia Tenggara sejak  awal lagi. Oleh itu kaum bumiputera di daerah ini, walaupun  menuturkan bahasa mereka sendiri, mereka menerima dan menggunakan Bahasa Melayu sebagai bahasa  perantara. Bahasa Melayu telah tersebar luas sejak awal lagi kerana perhubungan yang dijalankan oleh penduduk daerah ini sejak dahulu lagi. Kegiatan perdagangan dan pengembangan agama melahirkan interaksi antara penduduk dengan menggunakan Bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan.
2. Bahasa Melayu mempunyai ciri-ciri sejarah, keetnikan, autonomi dan daya hidup. Bahasa Melayu mempunyai tradisi kesusasteraan bertulis sejak dulu lagi. Bahasa Melayu telah mempunyai sistem tulisannya tersendiri, bermula dengan tulisan Melayu kuno, sistem tulisan Jawi dan sekarang sistem tulisan rumi. Bahasa Melayu begitu fleksibel dan boleh menyerap unsur asing dan sifat ini membolehkan Bahasa Melayu maju.
3. Bahasa Melayu mempunyai jumlah penutur yang besar. Pada masa itu penutur Bahasa Inggeris hanya terdapat di bandar-bandar besar sahaja. Begitu juga halnya dengan kaum lain. Orang Cina mempunyai banyak dialek dan hal yang sama dengan orang India. Oleh itu tidak praktikal memilih bahasa lain kecuali Bahasa Melayu.
4. Bahasa Melayu boleh diterima sebagai lambang untuk dijadikan identiti/jati diri kedaulatan negara. Bahasa Melayu diterima sebagai bahasa kebangsaan, bahasa yang menyatukan rakyat.

Perancangan bahasa biasanya amat rapat dengan masalah sosiopolitik. Oleh itu  ahli sosiologi dan ahli sains politik merupakan golongan pertama dikenal pasti dapat membantu perkembangan ini. Badan politik Melayu yang menjadikan isu bahasa sebagai bahan kempen, iaitu UMNO dengan lantang  memperjuangkan keunggulan Bahasa Melayu di samping parti-parti politik dan pertubuhan-pertubuhan nasionalisme lain seperti PAS, Kesatuan Melayu di Semenanjung, ASAS 50, Persekutuan Bahasa Melayu Universiti Malaya, PENA, Persatuan Pelajar-Pelajar Maktab Perguruan Bahasa, dan sebagainya. UMNO sebagai sebuah parti politik, telah menjadikan isu bahasa sebagai bahan kempen. UMNO telah memenangi pilihan raya dengan mempertahankan isu  Bahasa Melayu sebagai bahasa rasmi dan bahasa kebangsaan. Berikutan ini, Allahyarham Tun Abdul Razak telah mengumumkan penubuhan Balai Pustaka (kini DBP), iaitu Jabatan Bahasa dan Kesusasteraan pada tahun 1956. ASAS 50 – sebuah pertubuhan karyawan seni yang memperjuangkan kepentingan Bahasa Melayu dari segi menentukan ejaan hingga kepada perjuangan memberi status Bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan. ASAS 50 telah memperjuangkan pemakaian tulisan rumi secara rasmi dan mencadangkan agar Balai Pustaka ditukar menjadi Dewan Bahasa dan Pustaka 1956. 

Laporan Pelajaran Razak 1956 mencadangkan penggunaan satu jenis sekolah yang menggunakan bahasa kebangsaan dan memperjuangkan supaya Bahasa Melayu diberikan nilai ekonomi. Persekutuan Bahasa Melayu Universiti Malaya (PBMUM) telah bergerak sejak tahun 1955 dan telah juga turut dalam perjuangan menentukan kedudukan Bahasa Melayu. Persatuan Pelajar-Pelajar Maktab Perguruan Bahasa (PPBPM) tahun 1959 telah mengadakan tunjuk perasaan untuk menuntut supaya Bahasa Melayu dijadikan bahasa pengantar di maktab perguruan.  PENA yang ditubuhkan pada Februari 1961 telah memperjuangkan pelaksanaan Bahasa Melayu dalam sistem pendidikan negara. Barisan Bertindak Bahasa Kebangsaan (BBBK) turut berjuang melaksanakan kehendak perlembagaan seperti termaktub dalam Perlembagaan 152.

Satu akta untuk mendiri dan menubuhkan  satu badan yang bernama Lembaga Pengelola Dewan Bahasa dan Pustaka untuk menggalakkan perkembangan bahasa dan kesusasteraan Melayu. Akta ini hanya boleh dipakai di Malaysia Barat sahaja. Akta ini dinamakan Akta Dewan Bahasa dan Pustaka 1959 Akta 213 (disemak 1978). Akta Dewan Bahasa dan Pustaka 1995 Akta 930 (pindaan dan perluasan 1995) merupakan  satu akta untuk meminda Akta Dewan Bahasa dan Pustaka 1959, dan untuk memperluas akta tersebut, sebagaimana yang dipinda, ke negeri Sabah dan Sarawak dan Wilayah Persekutuan Labuan. Bahagian 6A – Lembaga hendaklah menjadi pihak berkuasa penyelaras yang tunggal berkenaan membentuk, mencipta dan membakukan istilah dalam bahasa kebangsaan.

Dewan Bahasa dan Pustaka (DBP) pada mulanya ditubuhkan sebagai sebuah jabatan di bawah Kementerian Pelajaran pada bulan Jun 1956 dan dikenali sebagai Balai Pustaka. Balai Pustaka kini dijadikan sebagai perbadanan di bawah Kementerian Pelajaran dan diberi nama baru, iaiatu Dewan Bahasa dan Pustaka pada bulan Ogos 1959. Matlamat DBP yang ditetapkan oleh Seksyen 5(1) Ordinan 1959, dengan pindaan pada tahun 1972 adalah seperti yang berikut:

1. Memaju dan memperkayakan bahasa kebangsaan
2. Memajukan bakat kesusasteraan, terutama dalam bahasa kebangsaan
3. Mencetak atau menerbitkan atau membantu usaha percetakan atau penerbitan buku-buku, risalah-risalah dan lain-lain bentuk persuratan dalam bahasa kebangsaan
4. Menyamakan ejaan dan bunyi sebutan dan menggubal istilah yang sesuai dalam bahasa kebangsaan

Matlamat jangka panjang DBP ialah menjadikan Bahasa Melayu sebagai bahasa komunikasi yang cekap dan berkesan dalam semua bidang terutama dalam bidang pentadbiran negara, dalam bidang pengajian tinggi, dan dalam kegiatan yang maju dan kompleks seperti kegiatan intelektual, kegiatan kebudayaan, ekonomi dan perdagangan. Tugas DBP adalah untuk menimbulkan keyakinan orang ramai terhadap kecekapan Bahasa Melayu, terutama melalui pembinaan dan pengembangan korpus bahasa. Jelas, perancangan taraf Bahasa Melayu telah berjaya menentukan dasar yang harus diikuti oleh kerajaan dalam menentukan hala tuju dan pembangunan pendidikan yang seharusnya berteraskan Bahasa Melayu sebagai bahasa ilmu dan meletakkan Bahasa Melayu sebagai salah satu daripada bahasa utama setanding dengan bahasa-bahasa lain di dunia ini.