NARATIF LISAN

Naratif lisan di dalam Kesusasteraan Melayu Tradisional ialah karya yang menjadi milik masyarakat, disebarkan dari mulut ke mulut, dan diperturunkan dari satu generasi ke satu generasi yang lain. Hal tersebut berlaku kerana pada suatu masa dahulu wujud tukang cerita profesional, iaitu penglipur lara yang menyampaikan cerita-cerita tersebut kepada khalayak. Di samping itu, cerita lisan turut disampaikan oleh orang-orang tua kepada anak atau cucu mereka dari semasa ke semasa sehingga cerita-cerita tersebut menjadi warisan bangsa. Naratif lisan Melayu terbahagi kepada tiga genre, iaitu mitos, legenda, dan cerita rakyat. Cerita rakyat terbahagi kepada tiga subgenre, iaitu cerita binatang, cerita jenaka dan cerita dongeng. Kesemuanya mempunyai bentuk, ciri dan fungsi yang tersendiri. Rajah di bawah menyatakan tiga genre Naratif lisan Melayu.

Naratif lisan Melayu

Berdasarkan huraian-huraian di atas, dapatlah disimpulkan bahawa kesusasteraan merupakan kesemua hasil seni yang disampaikan melalui bahasa dan ia ditujukan kepada khalayak. Khalayak bermaksud pembaca bagi karya yang bertulis atau penonton drama. Oleh sebab itu, istilah Kesusasteraan Melayu merujuk kepada karya-karya kesusasteraan yang ditulis dalam bahasa Melayu.

Manakala, cerita rakyat terbahagi kepada tiga subgenre: cerita jenaka, cerita binatang dan cerita dongeng. Kesemua genre dan subgenre yang telah disebutkan itu mempunyai bentuk, ciri dan fungsi yang tersendiri. 

1. Mitos

Mitos ialah naratif lisan yang paling tua di dalam mana-mana masyarakat di dunia ini. Genre ini mengandungi cerita tentang dewa-dewi, berunsur keagamaan dan dianggap benar oleh masyarakat yang melahirkannya. Di samping itu, mitos mengandungi unsur-unsur ajaib, “supernatural”, tidak berdasarkan logik dan tidak cenderung kepada sejarah. Namun demikian, isi-isinya dianggap kudus oleh pendukungnya.

Sebagai contoh, Gunung Jerai dikatakan berasal daripada sebuah kapal yang membawa Tuan Puteri Jerai. Teguran Sang Gedembai telah menyebabkan kesemuanya menjadi gunung. Hikayat Banjar mengisahkan Tuan Puteri Tanjung berasal daripada buih. Sejarah Melayu mengaitkan jurai keturunan raja-raja Melayu dengan Iskandar Zulkarnain daripada Makadonia. Kulit keras pada tapak kambing dikatakan berasal daripada kasut ayam yang enggan dipulangkan. Sebab itulah ayam selalu berkokok seolah-olah menyebut “Pulangkan kasut aku”. Nama negeri Melaka dikatakan diambil daripada nama pokok tempat Raja Iskandar bersandar semasa menyaksikan anjing perburuan baginda ditendang oleh pelanduk putih sehingga jatuh ke dalam air.

Walau bagaimanapun, mitos tidak wujud lagi di dalam Kesusasteraan Melayu Tradisional pada masa ini. Perkara ini berlaku semenjak orang Melayu memeluk agama Islam. Mereka tidak lagi mempercayai dewa-dewi dan semua kejadian yang dianggap tahyul. Jika ada sekalipun, kehadirannya dianggap sebagai cerita dongeng tinggalan zaman pra-Islam.

2. Legenda

Legenda ialah cerita tentang watak manusia yang pernah hidup atau dipercayai pernah hidup dan ada hubungan dengan sejarah. Perwatakan tokoh-tokoh di dalam cerita ini dilebih-lebihkan.

Genre ini dianggap benar kerana ada tanda-tanda di muka alam yang menyamai cerita yang disampaikan. Contohnya batu berbentuk manusia di Sumatera yang dikatakan Malim Kundang (setelah disumpah ibunya).
Legenda pendosa menceritakan anak derhaka yang disumpah ibu sehingga menjadi batu. Contoh-contohnya ialah Cerita Nakhoda Tanggang dan Malim Kundang. Memorat mengandungi cerita hantu dan makhluk halus.




Empat pecahan legenda
Sumber: http://www.dennisholmesdesigns.com/cartoons_clipart.html
Di dalam masyarakat Melayu terdapat cerita-cerita lisan tentang langsuir, toyol, pelesit, pontianak dan hantu raya. Legenda tokoh ternama mengisahkan tokoh agama dan tokoh sejarah. Tokoh sejarah terbahagi kepada dua, iaitu tokoh sejarah setempat dan tokoh sejarah menjelajah. Tokoh sejarah setempat yang paling popular ialah Hang Tuah. Cerita tokoh sejarah menjelajah ialah legenda yang dibawa masuk daripada negeri asing ke Alam Melayu. Tokoh sejarah menjelajah yang terkenal di seluruh dunia ialah Iskandar Zulkarnain. Legenda tempat pula menceritakan asal usul nama sesuatu tempat. Misalnya, Samudera mendapat nama setelah rajanya terlihat semut besar.




Jenis tokoh sejarah

3. Cerita Rakyat

Cerita rakyat merupakan rekaan dan disampaikan secara lisan daripada satu generasi ke satu generasi. Cerita jenis ini merupakan hasil tinggalan nenek moyang, tidak diketahui penciptanya dan dianggap sebagai milik bersama. Corak masyarakat yang melahirkan cerita rakyat ialah masyarakat kecil yang hampir tertutup dan terpencil seperti masyarakat tani atau nelayan yang tinggal di pedalaman atau pesisir pantai. Cerita jenis ini menjadi sumber hiburan, bahan pengajaran, alat untuk mengenali warisan nenek moyang dan alat komunikasi.

3.1 Cerita Jenaka

Anak anda atau mungkin juga anda sendiri akan ketawa terbahak-bahak apabila menonton aksi lucu lakonan Allahyarham Tan Sri P. Ramlee di dalam filem Nujum Pak Belalang. Begitu juga apabila menonton lakonan yang serupa oleh Allahyarham A.R. Tompel dalam filem Abu Nawas. Kedua-duanya diadaptasi daripada cerita jenaka yang terdapat dalam khazanah Kesusasteraan Melayu Tradisional.

Cerita jenaka berlatarkan rakyat biasa. Watak-watak utamanya ialah manusia biasa, bukan golongan bangsawan atau raja-raja. Latar tempatnya ialah kawasan perdesaan. Masyarakat Melayu lama menjadi latar masyarakat cerita jenaka. Subgenre ini mengisahkan tindakan-tindakan watak yang menimbulkan kelucuan.

Antara faktor yang menimbulkan kelucuan ialah:

1. Sifat watak yang terlalu bodoh atau terlalu pintar. Contohnya, Pak Pandir dan Pak Belalang.
2. Kewujudan unsur-unsur kebetulan di dalam cerita.
3. Kelucuan yang ditimbulkan plot cerita.
4. Kewujudan permainan kata-kata yang melucukan.

Cerita-cerita jenaka Melayu ialah Pak Pandir, Pak Kadok, Lebai Malang, Pak Belalang dan Mat Jenin. Cerita-cerita yang dipinjam daripada luar atau disadur ke bahasa Melayu ialah Abu Nawas dan Musang Berjanggut.

Subgenre ini berperanan sebagai alat yang berfungsi untuk menghibur, mengkritik masyarakat, memberi pengajaran dan menggambarkan sistem sosial di dalam masyarakat Melayu lama.

3.2 Cerita Binatang

Cerita binatang ialah cerita teladan yang secara tersirat mengandungi pengajaran. Haiwan yang diberi sifat-sifat manusia menjadi watak utama di dalam cerita jenis ini. Terdapat tiga jenis cerita binatang di dalam Kesusasteraan Melayu Tradisional, iaitu:

	Cerita Asal Usul Kita diberitahu tentang asal usul harimau, beruang dan lain-lain. Kesemuanya diambil daripada cerita-cerita mitos. Tujuannya untuk memberi pengetahuan dan pendidikan kepada masyarakat di samping memberi hiburan.

	Fable Cerita binatang jenis ini bertujuan untuk memberi teladan dan pengajaran serta nasihat yang berguna kepada kanak-kanak dan juga orang dewasa. Dengan menggunakan watak-watak dan perwatakan yang diberikan kepada binatang-binatang tertentu, kritikan dihamburkan kepada sifat-sifat manusia yang tamak, malas, penipu, kejam, dan sebagainya. Contoh-contohnya ialah ‘cerita anjing dengan bayang-bayang’ dan ‘arnab berlumba dengan kura-kura’.

	Beast Epic Cerita jenis ini merupakan cerita binatang yang paling popular di dalam sesebuah masyarakat. Ceritanya berpusat kepada satu pelaku atau watak utama sahaja. Dalam Epik Binatang Melayu, Sang Kancil atau pelanduk merupakan watak utamanya. Dua buah epik binatang yang terkenal di dalam masyarakat Melayu ialah Hikayat Sang Kancil dan Hikayat Pelanduk Jenaka.

3.3 Cerita Dongeng

Sastera rakyat Melayu berbentuk naratif yang terkenal ialah cerita dongeng. Cerita dongeng bermaksud cerita yang diada-adakan kejadiannya. Cerita dongeng terbahagi kepada dua jenis, iaitu:

1. lipur lara,dan
2. cerita teladan.

	Lipur lara ditakrifkan sebagai roman rakyat. Lipur bermaksud ‘hibur’. Orang yang menghibur disebut penglipur. Lara bermaksud sedih. Oleh itu, maksud istilah itu ialah menghiburkan orang yang bersedih.

Isi lipur lara merupakan naratif rekaan semata-mata. Kesemuanya disampaikan secara lisan dan diturunkan dari satu generasi ke satu generasi yang lain. Lipur lara ialah warisan nenek moyang orang Melayu. Pengarangnya tidak diketahui. Anggota masyarakat menganggapnya sebagai milik bersama. Cerita-cerita jenis ini lahir di dalam masyarakat yang bersifat tertutup dan terpencil. Kandungannya berpusat pada golongan bangsawan. Kewujudannya terdedah kepada pengubahsuaian sama ada di dalam bentuk penambahan, pengurangan, atau pembuangan.

Tema utama lipur lara ialah pengembaraan. Tema-tema yang lain ialah percintaan dan peperangan. Watak-watak utamanya ialah putera dan puteri raja. Fokus pengkisahan ialah pengembaraan putera raja selaku wira dan puteri raja selaku wirawati. Walau apa pun yang berlaku, cerita pasti berakhir dengan ‘happy ending’.

Struktur lipur lara terbahagi kepada tiga bahagian iaitu; pengenalan, perkembangan dan peleraian. Bahagian pengenalan terisi dengan kelahiran luar biasa wira dan wirawati. Bahagian perkembangan terisi dengan pengembaraan dan pertarungan. Pertarungan melibatkan penggunaan alat magis seperti pedang sakti. Bahagian peleraian mengisahkan kejayaan wira.

Dari segi watak dan perwatakan, wira memiliki paras yang tampan dan memiliki alat magis. Manakala wirawati memiliki wajah yang cantik. Mereka mempunyai pengikut atau pembantu yang setia. Pengikut setia wira dipanggil Bujang Selamat. Pembantu wirawati dipanggil Si Kembang Cina. Di samping itu terdapat seorang perempuan tua yang selalu menghulurkan pertolongan. Dia dipanggil Nenek Kebayan.

Pantun, gurindam, seloka, talibun, serta bahasa berirama digunakan di dalam bahagian-bahagian tertentu lipur lara. Puisi-puisi tersebut digunakan untuk menggambarkan kebesaran dan kemuliaan golongan istana, kemeriahan majlis, dan kegagahan wira yang luar biasa.

Antara cerita-cerita lipur lara yang dikenali ramai ialah Hikayat Malim Deman, Hikayat Malim Dewa, Hikayat Raja Muda, dan Hikayat Awang Sulung Merah Muda.

	Cerita Teladan mempunyai struktur yang sama dengan lipur lara. Perbezaan terletak pada tema dan persoalannya. Oleh sebab itu, plotnya terhidang dengan maksud memberi contoh teladan kepada khalayak.

Misalnya, jangan sekali-kali mengguris hati ibu kerana akibatnya amat buruk. Ibu yang terguris hatinya ‘dimakan’ batu di dalam cerita Batu Belah Batu Bertangkup. Cerita ini juga mengajar khalayak mengenang jasa orang lain seperti yang dilakukan oleh Melur. Teladan yang lain ialah penganiayaan membawa bencana. Hal termaklum terhidang di dalam cerita Bawang Putih Bawang Merah.